التفسیر بالرأی (معناه، تأریخه، حدوده المشروعة)

پدیدآورجعفر شهیدی

نشریهمعارف اسلامی

شماره نشریه14

تاریخ انتشار1390/02/21

منبع مقاله

share 1899 بازدید
التفسیر بالرأی (معناه، تأریخه، حدوده المشروعة)

السید جعفر شهیدی

قال تعالی:« و لقد ضربنا للناس فی هذا القرآن من کل مثل‏ لعلهم یتذکرون.قرآنا عربیا غیر ذی عوج لعلهم‏ یتقون »1صدق اللّه العظیم نعم،لقد أنزل اللّه تعالی کتابه الکریم علی قلب رسوله‏ العظیم،لیکون هدی و بشری للمتقین،و اودع فیه سبحانه‏ من آیاته الباهرات و کلماته الزاهرات،ما یحتاج الیه عباده، مصداقا لقوله عزّ من قائل:« و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شی‏ء »2.
و لقد انزل بلسان عربی مبین،بلغة قریش؛اللغة التی‏ کانت فی انتظار نزوله،قد قدّر لها أن تبلغ من کمال النضج،بله‏ المکنة و السعة،درجة یسرت لها احتضان کلمات اللّه التامات و مضامینها اللامتناهیات و ظلالها الوارفات و اسرارها الشذیات‏ احتضان اکمام الوردة للعطر و الجمال و الروعة و الابداع؛فاستوعبت‏ الحقیقة القرآنیة،نسبیها و مطلقها،ظاهرها و باطنها،حقیقیّها و مجازیّها؛«و البحر یعطی الغید قدر جرارها»،و هو هو البحر الذی لا یثبر غوره او یدرک مداه،و ان عرفت جهاته‏ الظاهرة باسماء السور،تنجیما علی قدر فکرنا الجزئی،و تقسیما یعیننا علی استرداد انفاسنا بسکنات مقرّات و وقفات شاکرات‏ بین تیاره الجارف و امواجه الهدارة المتعالیة.
ثم ما هو بالسحر،ان هو الا قرآن عربی مبین؛انه‏ الألف...و اللام...و المیم،انه کهیعص،ذکر و رحمة،یعقبهما فکر و بیعة،و وحدة محمدیة رحمانیة الوسام؛ما کان عجبا ان‏ تنتظم الملایین الملایین الاجیال و الاجیال،و لا تزال و لن تزال. و هذا انما یدل اول ما یدل علی معجزة البیان،علی بیان الاعجاز، الذی لا تستنفد اغراضه او یستهویه مدی یتناهی الیه.فالحقیقة هلی الحقیقة،و لکنه الفکر الانسانی تجذبه الیها فیطا و لها فتکشف‏ له عن قصر باعه،و هکذا حتی یصبح الفکر حقیقة من سنخ‏ الحقیقة.و انّی له هذا و قد خلقکم اطوارا.و هذا العمری ما اخرس الفصحاء فاستصغروا امسهم بفصاحته المخلوعة امام‏ سلطان یومهم بکلمته المنفتحة علی الآزال و الآباد،و ما اسر قلوب البلغاء فی مقتضی حال یستهلک فی حیویة کل مقولة،و ما بعث النهی علی جنون العاشقین و استبد به هیمان علی دروب‏ الوصول«و لکن لیلی لا وصول لدارها».
فالقت قریش،و ما ادراک ما قریش اذاک،و القی العرب‏ و ناهیک ما العرب یومئذ،القوا السمع و البصر و الفؤاد،خاشعة قلوبهم متعطشة نفوسهم،و قد تجددوا ارواحا و عقولا مع‏ الکلمة فی حاق حقیقتها.فجلسوا حول مصباح الهدی یتلقون‏ العلم،و انفتحت شهیاتهم حول المائدة السماویة السخیة؛مائدة الحقیقة فی اشهی ما ذاقت الفهوم من افکار و قیم و اعذب ما حملت المشاعر من سبک بیانی.
و لکنها العین،النظرة الاولی،او فلنقل النظرة الواحدة، لا تجمع السماء،آفاقها الظاهرة،بین جفنین،و حتی لو المت بظاهرا المرئی،فانی لها ان تتعدی حدود الظاهر الی‏ ما بعده،اللهم الا اذا صار البصر بصیرة.و هکذا کان ظاهر القرآن اول شی‏ء یلتقون به؛فما الظاهر الا باب الدخول الی‏ الباطن؛و ثمت راحوا یتدرجون رویدا رویدا من الظاهر بآیاته‏ الجلیة الواضحة الی الباطن بدقائقه و مغالیقه،التی راحت هی‏ الاخری تنکشف لهم علی قدر مراتب افهامهم و درجات الیقظة فی مشاعرهم و ما اکثر ما اظلتهم عنایة النبی(ص)بان یسألوه‏ فیجیبهم کسوء الهم لما نزلت:
« و لم یلبسوا ایمانهم بظلم »1؛روی البخاری‏2باسناده‏ عن عبد اللّه(رضی)قال:لما نزلت: «و لم یلبسوا ایمانهم بظلم »قال اصحابه:و اینا لم یظلم. فنزلت:« ان الشرک لظلم عظیم »3.
و اذا کانت هذه الروایة تؤید ما ذهبنا الیه من ان القرآن‏ الکریم علی الرغم من فصاحة الفاظه و بلاغة اسالیبه و وضوح‏ معانیه،قد لا یستطیع القاری ان یجد طریقه لفهم المراد الاصلی‏ من اللفظ او العبارة،فیضطر الی ان یراجع النبی(ص)حتی‏ یکشف له دقیق المعنی،و لیسکن روعته التی دخلت علیه من‏ اجل فهمه معنی من ظاهر الآیة وارتاع منه،قال الواقع التاریخی‏ یقدم لنا الدلیل القاطع علی ذلک فیما نراه فی الصدر الاول،فی‏ عصر النبی(ص)،من اختصاص بعض الصحابة بعلم القرآن، و تفسیر کلماته و تاویل معانی آیاته،کابن مسعود و ابن عباس‏ الذی قال الرسول فی حقه:«اللهم فقه فی الدین و علمه التاویل‏4 فاذا کانوا هم،علی الرغم من وضوح الالفاظ و المعانی و تلقیهم‏ للکلام من مصادره الاولی و انطباعهم بذهنیة المشرّع الاول‏ صلوات اللّه علیه و آله،فی مسیس الحاجة الی تفسیر کلام اللّه، فما امسّ حاجتنا نحن،القاصرین عن ادراک احکام اللغة بغیر تعلم،الی ما کانوا یحتاجون الیه.
فالمجتمعات لیست جامدة،و انما هی تتطور و تتعرض‏ لکل طاری‏ء و طارق.و لو ان حادثة حدثت او مشکلة عنت‏ او قضیة قامت فی المجتمع الاسلامی،لوجب علی العالم ان‏ یتدارکها بالعلاج،فیستنبط حکمها من القرآن،و ذلک عن‏ طریق تفسیر الآیة.و السؤال هنا،هل یجوز للعالم فی هذه الحالة ان یحید عن المعنی الذی یفیده ظاهر الآیة إلی تأویل ینتهی الیه رایه، ام لا؟و للجواب علی هذا السؤال یجمل بنا ان نمهد ببعض‏ المقدمات.
اولا:انه لیس لنا،و قد ترکنا النبی(ص)،من مرجع‏ أعلی الا القرآن؛هذا المرجع الجامع المحیط،فما من شی‏ء یحتاج الیه الانسان فی اصلاح ذاته او بیته او بیئته،حتی یرتقی‏ الی أعلی المستویات الحیاتیة و یحقق ارقی المجتمعات الانسانیة، اّلا و تضمنه.و قال جل شانه:«
ما فرطنا فی الکتاب من شی‏ء ثم الی ربهم یحشرون »1.کما قال رسول اللّه(ص).»ستکون‏ فتن.قیل و ما المخرج منها؟قال(ص):کتاب اللّه فیه نبأ ما قبلکم و خبر ما بعدکم و حکم ما بینکم»2و قال(ص):من اراد العلم،فعلیه بالقرآن،فان فیه خبر الاولین و الاخرین»3
و نحن نعلم ان الفتن ما کانت لتنحصر فی عهد الصحابة او التابعین،فهی بدعة کل یوم فی کل مکان.و لا بد للمسلمین‏ ان یعالجوها و لا وزرلهم فی هذا الصدد الا التمسک بالقرآن‏ الکریم.و انی هم من الصحابة،فقد کانوا(رض)لا یواجهون‏ تلک الفتن حتی یسألوا رسول اللّه عنها،فیفسرها من تلقاء الوحی.
ثانیا:ان هناک خلا فاحول معنی التفسیر و التأویل کالخلاف‏ فی مبدأ اشتقاق اللفظة الاولی،فتارة قالوا ان التفسیر من الفسر، و اخری قالوا من السّفر،یقال:سفر الریح الغیم عن وجه السماء، کشطته،و الصبح،اضاء و اشرق،.و قال الجوهری:الفسر، البیان،و قد فسرت الشی‏ء افسره(بالکسر)فسرا،و التفسیر مثله،و استفسرته کذا،ای سألته ان یفسره لی،و الفسر، نظر الطبیب الی الماء،و کذلک التفسرة،و اظنه مولدا4.و قال بعضهم التفسیر و التاویل بمعنی واحد.و قد انکر ذلک قوم، حتی بالغ ابن حبیب النیسابوری فقال:«قد نبغ فی زماننا مفسرون لو سئلوا عن الفرق بین التفسیر و التاویل ما اهتدوا الیه»5. و التاویل تفسیر ما یؤول الیه الشی‏ء،و قد اولته تاویلا،و تأولته‏ تاولا،بمعنی‏6.
و قال الراغب:الفسر،اظهار المعنی المعقول.و منه‏ قیل لما ینبی‏ء عنه البول تفسرة،و مسمّی بها قارورة الماء.و التفسیر فی المبالغة،کالفسر.و التفسیر قد یقال فیما یختص بمفردات‏ الالفاظ و غریبها،و فیما یختص بالتأویل،و لذا یقال تفسیر الرؤیا و تأویلها7.و قال فی معنی التأویل:التأویل من الاول، الی الرجوع الی الاصل،و منه الموئل،للموضع الذی یرجع‏ الیه،و ذلک هو رد الشی‏ء الی الغایة المرادة منه علما کان او فعلا:ففی العلم،نحو:«
و ما یعلم تأویله الا اللّه و الراسخون‏ فی العلم »8؛و فی الفعل،کقوله تعالی:«
هل ینظرون الاتاویله‏ یوم یاتی تاویله »9ای بیانه الذی هو غایة المقصود منه،و قوله‏ تعالی:«
ذلک خیروا حسن تاویلا »10قیل احسن معنی و ترجمة، و قیل احسن ثوابا فی الاخرة1.و قال الزمخشری:التفسیر، بیان لفظ لا یحتمل الا وجها واحدا.و التأویل،توجیه لفظ یخرج الی معان مختلفة الی واحد منها بما ظهر من الادلة2.
و قال الاصبهانی‏3فی تفسیره:اعلم ان التفسیر فی عرف‏ العلماء،کشف معانی القرآن و بیان المراد اعم من ان یکون‏ بحسب اللفظ المشکل او غیره او بحسب المعنی الظاهر و غیره. و التأویل،اکثره فی الجمل،و التفسیر اما یستعمل فی غریب‏ الالفاظ،نحو البحیرة و السائبة و الوصیلة،او فی وجیز یتبین‏ بشرح،نحو«
اقیموا الصلاة و آتوا الزکاة »؛و اما فی کلام‏ متضمن لقصة لا یمکن تصویره الا بمعرفتها،کقوله تعالی: «
انما النسی‏ء زیادة فی الکفر 4،و اما التاویل فانه یستعمل مرة عاما و مرة خاصا،نحو الکفر المستعمل تارة فی الجحود المطلق، و تارة فی جحود الباری تعالی خاصة،و یستعمل فی لفظ مشترک بین معان مختلفة،نحو لفظ«وجد»المستعمل فی الجدة و الوجد و الوجود5.
و قال ابو طالب الثعلبی:التفسیر بیان وضع اللفظ اما حقیقة او مجازا،کتفسیر الصراط بالطریق و الصیّب بالمطر؛ و التاویل تفسیر باطن اللفظ ماخوذ من الاول،و هو الرجوع‏ بعاقبة الامر.فالتاویل،اخبار عن حقیقة المراد.و التفسیر، اخبار عن دلیل المراد،لان اللفظ یکشف عن المراد و الکاشف‏ دلیل.کقوله تعالی:«
ان ربک لبالمرصاد 6»تفسیره انه من‏ الرصد،یقال رصدته،رقبته،و المرصاد مفعال منه.و تأویله، التحذیر من التهاون فی امر اللّه و الغفلة عن الاهمیة و الاستعداد للعرض علیه.و قواطع الادلة تقتضی بیان المراد منه علی خلاف‏ وضع اللفظ فی اللغة.
و قال قوم:ما وقع فی کتاب اللّه تعالی مبیّنا و فی صحیح‏ السنة معیّنا،یسمّی تفسیرا،لان معناه قد ظهر و وضح و لیس‏ لاحدان یتعرض له باجتهاد و لا غیره،بل لحمله علی المعنی‏ الذی و رد و لا یتعداه.و التاویل،ما استنبطه العلماء العالمون‏ بمعانی الخطاب الماهرون فی آلات العلوم‏7.
و ارانی میالا الی القول بان لفظة التفسیر دخیلة فی العربیة، علی حد ما زعمه الجوهری بقوله انها مولدة و لها ارتباط مع التفسرة. اما التفسرة،فمن کلمة«فشر»السریانیة التی تعنی الجریان، و التی استعملت بعد ذلک لتحلیل البول و لتشخیص المرض، و من ثم استعملت بمعنی التاویل و التحلیل،ثم تعربت الکلمة «فشر»فصارت«فسر»و بالتالی اخذ منها التفسر و التفسیر. و الحق مع الجوهری فیما ظنه من انها مولدة8. و مهما یکن فإن اصل الکلمة لا یهمنا؛سیان کانت عربیة الاصل او مولدة،بعد استعمالها فی القرآن الکریم و السنة النبویة بنفس المعنی مورد النظر.
هذا کما یظهر للمتتبع ان«التفسیر»و ردت فی اصطلاح‏ المفسرین بمعان شتی:
اولا:اظهار الرأی فی بیان معنی کلمة من کلمات القرآن‏ او آیة من آیاته مع القطع و الیقین.و هذا یحتاج فیه الی ان‏ یستند القائل بنص او اجماع مقطوع.و من فسر القرآن علی‏ هذا النمط بلا نص فیه،فقد ارتکب التفسیر بالرای،المنهی‏ عنه.
روی مسلم بن الحجاج(رض)انه جاء الی عبد اللّه رجل‏ فقال:ترکت فی المسجد رجلا یفسر القرآن برأیه،یفسر هذه‏ الایة:
یوم تأتی السماء بدخان مبین» 1قال:یأتی الناس یم‏ القیامة دخان فیاخذ بانفاسهم حتی یاخذهم منه کهیئة الزکام. فقال عبد اللّه:من علم علما فلیقل به و من لم یعلم فلیقل اللّه اعلم، فان من فقه الرجل ان یقول لما لا علم له به،اللّه اعلم.انما کان‏ هذا ان قریشا لما استعصت علی النبی(ص)دعا علیهم بسنین‏ کسنی یوسف فاصابهم قحط و جهد حتی جعل الرجل ینظر الی السماء فیری بینه و بینها کهیئة الدخان من الجهد و حتی اکلوا العظام.فاتی النبی(ص)رجل فقال:یا رسول اللّه استغفر اللّه‏ لمضر فانهم قد هلکوا2(الحدیث)و الظاهر ان هذا هو المصداق‏ للتفسیر بالرأی المنهی عنه فی الشریعة.
الثانی:ما یعادل لفظة الترجمة،و هو نقل الکلام من لغة الی لغة اخری.و الظاهر ان ما نقله البخاری فی الصحیح من‏ هذا القبیل:
نقل البخاری باسناده عن ابی هریرة(رض)ان اهل‏ الکتاب کانوا یقراون التورات بالعبرانیة و یفسرونها بالعربیة لاهل الاسلام.فقال رسول اللّه(ص)لا تصدقوا اهل الکتاب‏ و لا تکذبوهم و قولوا آمنا باللّه و ما انزل.و لا اشکال فی تفسیر القرآن بهذا المعنی،ای الترجمة مع رعایة شروطها اللازمة.
الثالث:ما یطلق علیه اسم التفسیر فی هذا الزمان و هو بیان المعانی العدیدة المحتملة من الآیة و ترجیح احدها علی الآخر، و هو یعادل لفظة التأویل،و هو جائز ایضا ان لم یخالف النص‏ و الاجماع،و تلائم مع روح الشریعة المقدسة کما سیاتی ذکره.
ثالثا:لا خلاف بین اهل القبلة فی عدم جواز التفسیر بالرأی،اذا کان هناک نص یفسر الآیة،و یعارض الرأی ذلک‏ النص.فیجب الاخذ بالمأثور«فمن قرأ القرآن ثم لم یفسره کان‏ کالاعمی..»3و اما لو خالف الرأی النص بالاجمال او التفصیل‏ او علی سبیل مخالفة الخاص مع العام،ففیه خلاف،و کذا فیما اذا بذل العالم جهده و استفرغ ما فی طاقته من الوسع و لم‏ یظفر بنص یفسر الآیة.
رابعا:قال بعض العلماء:ان التفسیر موقوف علی‏ السماع‏4،و هذا لقوله تعالی:«
فان تنازعتم فی شی‏ء فردوه الی اللّه‏ و الرسول »5.و روی عن عائشة انها قالت:«لم یکن النبی(ص) یفسر القرآن الا ان یأتی به جبرئیل»6.و قال محمد بن الحسن‏ الطوسی شیخ طائفة الامامیة فی القرن الخامس:کره جماعة من التابعین و فقهاء المدینة القول فی القرآن بالرأی،کسعید بن‏ المسیب و عبیدة السلمانی و نافع و محمد بن القاسم و سالم بن عبد اللّه‏ و غیرهم‏7.
و قال القرطبی:القول بان التفسیر موقوف علی السّماع‏ فاسد،لان النهی عن تفسیر القرآن لا یخلوا اما ان یکون المراد به الاقتصار علی النقل و المسموع و ترک الاستنباط،او المراد به امر آخر،و باطل ان یکون المراد به الا یتکلم احد فی‏ القرآن اّلا بما سمعه.فان الصحابة رضی اللّه عنهم قد قرأوا القرآن،و اختلفوا فی تفسیره علی وجوه.و لیس کل ما قالوه‏ سمعوه من النبی(ص)،فان النبی(ص)دعا لابن عباس و قال: «اللهم فقهه فی الدین و علمه التأویل»1فإن کان التأویل مسموعا کالتنزیل،فما فائدة تخصیصه بذلک.
خامسا:تدل الاخبار علی عدم جواز تفسیر القرآن‏ بالرأی فقد و رد فی الماثور:«من قال فی القرآن برأیه فلیتبوأ مقعدة من النار»2و قال الطوسی:ان الروایة متضافرة فی اخبار اصحابنا،بان تفسیر القرآن لا یجوز اّلا بالاثر الصحیح عن النبی‏ (ص)و عن الائمة،و من فسر القرآن برأیه و اصاب الحق فقد اخطاء3.
سادسا:یظهر من کلام العلماء ان معنی التفسیر بالرأی‏ هو ان یقول المفسر فی معنی الکلمة او الآیة ما لا یؤیده ظاهر اللفظ بوجه من الوجوه،و لا یوجد نص یوافقه فی رأیه من‏ النبی(ص)او الائمة(ع).قال الامام الطوسی مانصه:«و لا ینبغی لاحد أن ینظر فی تفسیر آیة لا ینبی‏ء ظاهرها عن المراد مفصلا،او یقلد احدا من المفسرین اّلا ان یکون التأویل مجمعا علیه،فیجب اتباعه لمکان الاجماع،لان من المفسرین من‏ حمدت طرائقه و منهم من ذمت مذاهبه،و لا یجوز لاحد ان‏ یقلد احدا منهم،بل ینبغی ان یرجع الی الادلة الصحیحة اما العقلیة او الشرعیة من اجماع او نقل متواتر»4.
و قال القرطبی:بعد نقله حدیث ابن عباس«و من قال‏ فی القرآن برأی فلیتبوأ مقعده من النار»قال ابو بکر محمد بن‏ القاسم بن بشار بن محمد الاخباری النحوی اللغوی فی کتاب‏ الردّ:فسّر حدیث ابن عباس تفسیرین:احدهما،من قال‏ فی مشکل القرآن بما لا یعرف من مذهب الاوائل من الصحابة و التابعین،فهو متعرض لسخط اللّه.و الجواب الآخر،و هو اثبت القولین و اصحهما معنی«من قال فی القرآن قولا یعلم ان‏ الحق غیره فلیتبوا معقدة من النار»5.و قال فی حدیث جندب: «من قال فی القرآن برأیه فأصاب فقد اخطاء»حمل بعض اهل‏ العلم هذا الحدیث علی ان الرأی معنی به الهوی،ای،من قال‏ فی القرآن قولا یوافق هواه لم یأخذه عن ائمة السلف،فاصاب، فقد اخطاء.و قال ابن عطیة:و معنی هذا،ان یسأل الرجل‏ عن معنی فی کتاب اللّه عز و جل،فیتسوّر علیه برأیه دون نظر فیما قال العلماء و اقتضته قوانین العلم کالنحو و الاصول،و لیس‏ یدخل فی هذا الحدیث ان یفسر اللغویون لغته،و النحویون‏ نحوه،و الفقهاء معانیه.ثم قال:هذا صحیح و هو الذی اختاره‏ غیر واحد من العلماء،فان من قال فیه بما سنح فی وهمه و خطر علی باله من غیر استدلال علیه بالاصول،فهو مخطی‏ء.و ان‏ من استنبط معناه بحمله علی الاصول المحکمة المتفق علی معناها فهو ممدوح‏6.و قال الامام الطبری:بعد نقله الاخبار الدالة علی عدم جواز التفسیر بالرأی:
«هذه الاخبار تشهد لنا علی صحة ما قلنا من أن ما کان‏ من تأویل آی القرآن الذی لا یدرک علمه اّلا بنص بیان رسول اللّه، او بنصبه الدلالة علیه،فغیر جائز لاحد القیل فیه برأیه.بل‏ القائل فی ذلک برأیه،و ان اصاب الحق فیه،فمخطی‏ء،لأنها لیست اصابة موقن،و انما هی اصابة خارص و طال.و القائل‏ فی دین اللّه بالظن قائل علی اللّه ما لم یعلم.»
سابعا:الظاهر ان التفسیر بالرأی بدأ بین الامة الاسلامیة فی اواخر عصر الصحابة و اوائل عهد التابعین،منذ ظهرت‏ الفتن و الاضطرابات الدامیة.فکان المتظاهرون علی عثمان‏ یتمسکون علی صحة اعمالهم بظواهر بعض الآیات.ثم شاع هذا الامر منذ شرعت النقلة و المترجمون فی نقل علوم الاوائل من‏ الیونانیة و السریانیة و البهلویة الی العربیة.فلما تسربت اقوال ذوی‏ النحل الی اوساط العلماء و الحلقات المدرسیة،اخذ المتکلمون‏ و اصحاب الجدل فی التصدی لهم ور دارائهم و اضطها داقاویلهم. فلما لم یجدوا من السنة ما یؤید آرائهم،جاؤا الی تفسیر الآیات‏ القرآنیة بما یتفق مع آرائهم،ارغاما للخصم و انتصار اللمذهب. و أما نماذج هذه الاقاویل فتقدمه لنا رسائل اخوان الصفا و کتب المعتزلة.الا انه نشأت الی جانب هؤلاء عدة اخری‏ یتظاهرون بالاسلام،یخفون به ما انطوت علیه صدورهم من‏ ضغن و حقد مکتوم،کالمانویة و بعض فرق الباطنیة.فکان‏ أن اخذ اصحاب الحدیث من ذلک الوقت ینکرون علی من یجوز تفسیر القرآن بالرأی رأیه أشد الانکار.
ثامنا:ان القطع فی معانی الآیات التی فسرت،لا یحصل‏ الا لمن سمعها من رسول اللّه او الائمة من اهل بیته مشافهة.و ذلک‏ لأن المستندات التی علیها مدار فتوی العلماء و آرائهم،کلها ظنیة الدلالة،و ان کان بعضها قطعی الصدور،کالقرآن او کالخبر المتواتر-ان وجد-ضرورة ان دلالة الالفاظ علی معانیها الوضعیة ظاهرة،یحتمل ان یکون مراد المستعمل خلافها،فکیف اذا ما استعمل اللفظ المجازی او المستعار من انواع العلاقات، و وجود المجاز او الاستعارة فی آیات القرآن مما لا ینکره احد.
اما ما نقل عن الاتریدی فی معنی التفسیر من:«ان‏ التفسیر هو القطع علی أن المراد فی اللفظ،هذا،او الشهادة علی اللّه انه عنی باللفظ،هذا،فان قام دلیل مقطوع به،فصحیح، و الا،فتفسیر بالرأی،و هو المنهی عنه»1،انما یصح بالنسبة لمن سمع تفسیر الآیة من رسول اللّه(ص)،و لا یحصل القطع لاحد غیره،حتی و لو فسرت الآیة بالاحادیث المأثورة،اللهم اذا کانت الاحادیث متواترة تفید القطع کما ذکرنا.و علی فرض‏ حصول القطع،فان ذلک متعذر الا فی آیات قلائل.
تاسعا:قال الراغب:الرأی اعتقاد النفس احد النقیضین‏ من غلبة الظن،و علی هذا،قوله تعالی:«
یرونهم مثلهم رأی‏ العین »2ای یظنونهم بحسب مقتضی مشاهدة العین مثلیهم، نقول فعل ذلک رأی عینی،و قیل رائة عینی‏3.
هذا و قد ترکه الجوهری علی وضوحه،فقال«الرأی‏ معروف».
اما و قد تقدمت هذه التمهیدات،فلأستلهم اللّه العون و اقول:ان التفسیر بالرأی جائز فی الجملة کما قلنا و ذلک لضرورة الاحتیاج الیه مشروطا بشروطه.و الاخبار الدالة علی منع التفسیر بالرأی،انما تحمل علی ما اذا کان القائل قد قال فی معنی الآیة بما لا تؤیده اللغة التی نزل علیها القرآن:کصرف معنی الاستواء، او الرؤیة،او الید بالنسبة الی اللّه عز و جل،الی معنی لا دلیل‏ علیه من النص،و لا تؤیده اللغة،و لا توافقه ائمة الدین،و انما کان هذا الرأی نشأ عن مجرد هوی المفسر و انتصارا لقوله او مذهبه، فهذا التفسیر غیر جائز،و المرتکب له مأخوذ عند اللّه سبحانه و تعالی.
قال الامام الطوسی:و الذی نقول فی ذلک،انه لا یجوز ان یکون فی کلام اللّه تعالی و کلام نبیه تناقض و تضاد. و قال تعالی:« انا جعلناه قرانا عربیا لعلکم تعلقون »1و قال: « بلسان عربی مبین »2و قال:« و ما ارسلنا من رسول الا بلسان‏ قومه »3و قال: تبیانا لکل شی‏ء »4و قال عزمن قائل:« ما فرطنا فی الکتاب من شی‏ء »5فکیف اذن و قد قال« و لقد یسرنا القرآن‏ للذکر »6الا یفهم بظاهره شی‏ء!؟و هل ذلک الا وصف له‏ بالإلغاز و التعمیة التی لا یفهم المراد بها الا بعد تفسیره و بیانه، مما یتنزه القرآن عنه!؟لقد اثنی اللّه تعالی علی من یفقهون معانی‏ القرآن،فقال:«
لعلمه الذین یستنبطونه منهم »7کما ذم من‏ لا یتدبرونه و یتفکرون فی معانیه،فقال:« افلا یتدبرون‏ القرآن،ام علی قلوب اقفالها »8.
و قال القرطبی:«النهی عن التفسیر بالرأی یحمل علی‏ احد وجهین:احدهما ان یکون له فی الشی‏ء رأی و الیه میل من‏ طبعه و هواه لینجح علی تصحیح غرضه،و لو لم یکن له ذلک‏ الرأی و الهوی،لکان لا یلوح له من القرآن ذلک المعنی. اما الوجه الثانی،فان یتسارع الی تفسیر القرآن بظاهر العربیة من غیر استظهاره بالسماع و النقل فیما یتعلق بغرائب القرآن، و ما فیه من الالفاظ المبهمة،و ما فیه من الاختصار و الحذف‏ و الاضمار و التقدیم و التاخیر.فمن لم یحکم بظاهر التفسیر و بادر الی استنباط المعانی بمجرد فهم العربیة،کثر غلطه و دخل فی‏ زمرة من فسر القرآن بالرأی،و النقل و السماع لا بد له منهما فی ظاهر التفسیر:اولا لیتقی یهما مواضع الغلط،ثم بعد ذلک، لیستع الفهم و الاستنباط9».
و قال الطوسی:«و الذی نقول ان معانی القرآن علی‏ اربعة اقسام:احدها،ما اختص اللّه تعالی بالعلم به،فلا یجوز لاحد تکلف القول فیه و لا تعاطی معرفته،و ذلک مثل قوله: «
یسئلونک عن الساعة ایان مرسیها قل انما علمها عند ربی لا یجلیها لوقتها الا هو »10،و مثل قوله:«
ان اللّه عنده،علم‏ الساعة »11.
و ثانیها،ما کان ظاهرها مطابقا لمعناها،فکل من عرف‏ اللغة التی خوطب بها عرف معناها،مثل قوله:«
و لا تقتلوا النفس التی حرم اللّه الا بالحق »12و مثل قوله:«
قل هو اللّه احد
» و غیر ذلک. و ثالثهما،ما هو مجمل لا ینبی‏ء ظاهره عن المراد به‏ مفصلا،مثل قوله:« اقیموا الصلوة و اتو الزکوة »13.و مثل‏ قوله:«
و للّه علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا »14. و قوله:«
و آتو حقه یوم حصاده »15.و قوله:«
و فی اموالهم‏ حق معلوم »16و ما اشبه ذلک،فان تفصیل اعداد الصلاة و رکعاتها و تفصیل مناسک الحج و شروطه و مقادیر النصاب فی‏ الزکوة لا یمکن استخراجه اّلا ببیان النبی(ص)و وحی من‏ جهة اللّه،فتلکف القول فی ذلک خطاء ممنوع منه،یمکن ان‏ تکون الاخبار متناولة له.
و رابعها،ما کان اللفظ مشترکابین معنین فما زاد علیهما، و یمکن ان یکون کل واحد منها مرادا،فانه لا ینبغی ان یقدم‏ احد به فیقول،ان مراد اللّه منه بعض ما یحتمل،اّلا بقول‏ نبی او امام معصوم،بل ینبغی ان یقول،الظاهر یحتمل لامور، و کل واحد یجوز ان یکون مرادا علی التفصیل و اللّه اعلم بما اراد.و متی کان اللفظ مشترکا بین شیئین،او ما زاد علیهما، و دل الدلیل علی انه لا یجوز ان یرید الا وجها واحدا جاز ان‏ یقال انه هو المراد1».
و نعود الآن لنلخص ما ذکرناه و استفدناه من اقوال‏ هؤلاء الائمة:فی ان التفسیر بالرأی الممنوع عنه،انما هو اذا کان القائل یذهب الی تفسیر الآیة عن مجرد الهوی،و لا یعتمد فی رأیه علی نص او اجماع او شهادة من اللغة او ما یتلائم مع روح‏ الشریعة.و اما اذا کان الغرض،هو الکشف عن المعانی الدقیقة التی یحتملها اللفظ فی الآیات الکریمة،بحیث لا ینکره الدین، و کان المفسر اهلا لذلک بان کان حائزا لمبادی العلوم اللازمة له،کالنحو و الصرف و علم البلاغة،متمکنا من اصول الدین‏ و من الفقه و اصوله،فجائز.فنحن نری ان الاصولیین‏ قد اهتموا بما فی القرآن من الادلة العقلیة و الشواهد الاصلیة و النظریة،کاستدلال المتکلمین بقوله تعالی:«
و ما خلقت‏ الانس و الجن الا لیعبدون »2علی وجوب معرفة اللّه عز و جل‏ علی المکلفین،و استدلالهم بالآیة الکریمة:«
لو کان فیهما آلهة الا اللّه لفسدتا 3«
حیث استنبطوا ادلة علی وحدانیة اللّه و قدمه‏ و قدرته و ما الی ذلک.و هذا یدخل فی جملة الاستنباط الممدوح‏ شرعا،فقد قال تعالی:و اذا جاءهم امر من الامن او الخوف‏ اذاعوا به،و لوروده الی الرسول و اولی الامر منهم لعلمه الذین‏ یستنبطونه منهم،و لو لافضل اللّه علیکم و رحمته لاتبعتم الشیطان‏ الا قلیلا »4.

پی نوشت ها:

(1)-الزمر 29،الایة 27،28.
(2)-النحل 16،الایة 89.
(1)-الانعام الایة 86.
(2)-البخاری:تفسیر سوة الانعام.
(3)-لقمان الایة 13.
(4)-القرطبی:ج 1 ص 33،1387.
\(1)-الانعام الایة 38
(2)-الاتقان،ج 2،ص 130،سنة 1306
(3)-نفس المرجع السابق.
(4)-الصحاح-ذیل فسر.
(5)-الاتقان،ج 2،ص 179.
(6)-الصحاح:ذیل فسر.
(7)-المفردات.
(8)-آل عمران،الایة 7.
(9)-الاعراف،الایة 53.
(10)-النساء،الایة 59.
(1)-المفردات:ذیل اول.
(2)-الاتقان،ج 2 ص 179 و انظر مقدمة الکشاف.
(3)-ابو مسلم الاصفهانی المتوفی 459 ق.
(4)-التوبة،الایة 37.
(5)-الاتقان ج 2 ص 79.
(6)-الفجر،الایة 14.
(7)-الاتقان،ج 2 ص 79.
(8)-ارجع الی: Fraenkl:286-283 و جفری ص 92.
(1)-سورة الدخان،آیة 10.
(2)-انظر صحیح مسلم الجزء الثامن ص 131،طبع محمد صبیح.و انظر مسند احمد بن حنبل ج 1 ص 38.البخاری: کتاب التفسیر سورة 2 ذیل آیة«قولوا آمنا».
(3)-انظر الاتقان،ج 2 ص 181.و انظر الطبری،المقدمة.
(4)-ارجع الی الجامع لاحکام القرآن ج 1،ص 33،1387.
(5)-النساء،الایة 59.
(6)-التبیان للطوسی،ج 1 ص 3 و ایضا الجامع لاحکام القرآن:ج 1،ص 31.
(7)-التبیان،ج 1 ص 3.
(1)-الجامع لاحکام القرآن ج 1 ص 33.
(2)-جامع البیان ج 1 ص 27.
(3)-التبیان ج 1 ص 3.
(4)-التبیان ج 1 ص 3 ط تهران.
(5)-الجامع لاحکام القرآن ج 1 ص 32.
(6)-الجامع لاحکام القرآن ج 1 ص 32.
(1)-الاتقان،ج 1 ص 179 و کشاف اصطلاحات الفنون:ذیل تفسیر.
(2)-آل عمران،الایة 13.
(3)-المفردات:رأی.
(1)-الزخرف،الایة 3.
(2)-الشعراء،الایة 195.
(3)-ابراهیم،الایة 4.
(4)-النحل،الایة 89.
(5)-الانعام،الایة 38.
(6)-القمر،الایة 17.
(7)-النساء،الایة 83.
(8)-محمد،الایة 24.
(9)-الجامع لاحکام القرآن،چ 1،ص 34.
(10)-الاعراف،الایة 186.
(11)-لقمان،الایة 34.
(12)-الاسراء،الایة 33.
(13)-الاخلاص،الایة 1.
(14)-البقرة،الایة 277.
(15)-آل عمران،الایة 97.
(16)-الانعام،الایة 141.
(1)-التبیان:ج 1،ص 3.
(2)-الذاریات:الایة 56.
(3)-الانبیاء،الایة 22.
(4)-النساء،الایة 83.

مقالات مشابه

تحلیلی انتقادی از دیدگاه ذهبی پیرامون «تفسیر به رأی»

نام نشریهمطالعات قرآن و حدیث

نام نویسندهاصغر طهماسبی بلداجی, کیوان احسانی, لیلا قنبری

تفسیر به رأی و هرمنوتیک فلسفی

نام نشریهقرآن و حدیث

نام نویسندهعزیزالله سالاری

سیر تحول خوانش تفسیر به رأی در پنج سده نخست هجری

نام نشریهپژوهش دینی

نام نویسندهعباس مصلایی‌پور یزدی, سیدمحمدهادی گرامی

تفسير به رأى

نام نشریهدائرة المعارف قرآن

نام نویسندهمحمد اسعدی, محمدتقی دیاری

تفسير به رأي و عواقب آن (قسمت اول)

نام نویسندهناصر مکارم شیرازی